Βάσω Κανελλοπούλου
Ερευνήτρια, δημοσιογράφος
Το ελεύθερο Ταξίδι του σπόρου
Παρόλο που η ντοματοσαλάτα εντάσσεται στα εθνικά μας φαγητά, η ντομάτα ήταν άγνωστη στην Ελλάδα, όπου εμφανίσθηκε λίγο πριν από την επανάσταση του 1821. Ο πρώτος σπόρος ντομάτας φυτεύθηκεστην αυλή του μοναστηριού των Γάλλων Καπουτσίνων στην Πλάκα της Αθήνας, εκεί που βρίσκεται το Μνημείο του Λυσικράτη γνωστό και ως «Φανάρι του Διογένη». Προηγουμένως ο σπόρος, είχε πάει στη Γαλλία από τη Νότια Αμερική. Σήμερα, είμαστε περήφανοι για το «τοπικό» ντοματάκι Σαντορίνης και για άλλες ωραίες ποικιλίες ντομάτας.
Μήλα Τριπόλεως: ο σπόρος ήλθε από τις ΗΠΑ, διασταυρώθηκε στην περιοχή με άλλες ημιάγριες ποικιλίες μηλιάς, δημιουργώντας έναν εξαίρετο καρπό που αποκαλείται «ΝτελίσιουςΠιλαφά». Ο σπόρος της μηλιάς είχε προηγουμένως εισαχθεί στις ΗΠΑ από την Ευρώπη και εκεί είχε διασταυρωθεί με άλλα συγγενή είδη. Στην δε Ευρώπη, είχε έλθει από το Καζακστάν όπου βρίσκεται και η αρχική πατρίδα της αγριομηλιάς.
Το ελεύθερο ταξίδι του σπόρου και η αλληλεπίδραση της φύσης με την ανθρώπινη δημιουργικότητα, μας έχουν προσφέρει πολλά γεωργικά δώρα. Οι παραδοσιακοί σπόροι είναι ταυτόχρονα «Διεθνείς» και «Τοπικοί». Επειδή δε η τοπικότητα που τους χαρακτηρίζει οφείλεται στην προσαρμοστικότητα τους, οι ρυθμιστικοίκανονισμοί δεν θα έπρεπε να εμποδίζουν το Ελεύθερο Ταξίδι του Σπόρου γιατί αν το κάνουν, κλέβουν από την κοινωνία τον πλούτο του μέλλοντος.
Λόγω της «τοπικότητας», κάποιοι νομίζουν ότι πρέπει να περιορισθεί γεωγραφικά (και ποσοτικά!) η καλλιέργεια των παραδοσιακών σπόρων. Δυστυχώς σήμερα η της νομοθεσία της ΕΕ (που επί του παρόντος βρίσκεται υπό αναθεώρηση), δυσκολεύει το ταξίδι του παραδοσιακού σπόρου με περιορισμούς στην εμπορική διακίνηση του, διακόπτοντας τη ροή της δημιουργικότητας και καινοτομίας στο χωράφι και διευκολύνοντας μόνο τη δημιουργικότητα μέσα στα εργαστήρια των εταιριών.
Προσαρμογή στην Κλιματική Αλλαγή
Οι παραδοσιακοί σπόροι που αναπαράγονται και βελτιώνονται από τους αγρότες έχουν ευρύτατη γενετική βάση δηλαδή μας προσφέρουν αγροτική βιοποικιλότητα. Αυτό σημαίνει ότι διαθέτουν πολύ περισσότερα γονίδια από τα σύγχρονα υβρίδια τύπου F1 που παράγονται από τη βιομηχανία σποροπαραγωγής. Γι αυτό το λόγο οι παραδοσιακοί σπόροι έχουν τη δυνατότητα σταδιακής προσαρμογής σε διαφορετικά εδαφικά και κλιματικά δεδομένα δηλαδή προσαρμόζονται στις κλιματικές αλλαγές προσόν απαραίτητο για τη δική μας εποχή. Αυτή τη δυνατότητα προσαρμογής δεν την έχουν τα υβρίδια τύπου F1 που παράγονται από τη βιομηχανία σπόρων καθώς η γενετική τους βάση είναι πολύ στενή.
Απώλεια Παραδοσιακών Ποικιλιών και Γνώσης
Πολλές τοπικές ποικιλίες διατροφής έχουν γίνει διάσημες ως εξαιρετικά επιτυχημένες. Ως παραδείγματα αναφέρουμε τη Φακή Εγκλουβής από τη Λευκάδα που κάθε χρόνο γίνεται ανάρπαστη, τα Φασόλια από τις Πρέσπες, τα κρασιά, τη φάβα, την κάπαρη, και το ντοματάκι από τη Σαντορίνη που στο νησί αυτό έχουν επιτυχημένα συνδεθεί με τον τοπικό τουρισμό.
Εκτός από όμως από τις εξαιρέσεις, οι περισσότερες παραδοσιακές ποικιλίες του πλανήτη και της Ελλάδας χάνονται, καθώς πολλές από αυτές καλλιεργούνται πλέον ελάχιστα ή καθόλου. Το φαινόμενο αυτό αποκαλείται γενετική διάβρωση.
“Το μέγεθος της γενετικής διάβρωσηςείναι έντονο στα παλιά δημητριακά καθώς σήμερα στη χώρα καλλιεργούνται μόνον στο 1-2% της συνολικά καλλιεργούμενης με το είδος έκτασης. Μια αντίστοιχη τάση, με καθυστέρηση 15-20 ετών σε σχέση με τα δημητριακά, παρατηρείται και στα λαχανικά καθώς τα τελευταία χρόνια οι τοπικές ποικιλίες αντικαθίστανται βιαστικά ακόμα και στους ερασιτεχνικούς κήπους..» Στα δένδρα δεν παρατηρείται τέτοιο μέγεθος γενετικής διάβρωσης (Ν. Σταυρόπουλος τ. διευθυντής Ελληνικής Τράπεζας Γενετικού Υλικού, 1996, αναφορά προς ΟΗΕ.
Μαζί με το σπόρο χάνεται και η γνώσηγια παραγωγή και συντήρηση σπόρου η οποία αποτελεί μέρος της άϋλης πολιτιστικής κληρονομιάς μας που τυπικά προστατεύεται από διεθνείς συνθήκες.Αυτή η γνώση έχει κατά πλειοψηφία χαθεί και από την Ελλάδα, αλλά ξανάρχισε πρόσφατα να διαδίδεται από κινήματα πολιτών όπως το Πελίτι.
Το Πελίτι
Το Πελίτι ξεκίνησε το 1995 στη βόρεια Ελλάδα από τον Παναγιώτη Σαϊνατούδη. Στόχος η διάσωση και η διάδοση των παραδοσιακών ποικιλιών και η διάδοση και ενίσχυση της αντίστοιχης γνώσηςΗ έδρα του Πελίτι βρίσκεται στο Παρανέστι Δράμας κοντά στον πανέμορφο Νέστο.
Σήμερα το Πελίτι έχει ένα εκτενές δίκτυο εθελοντών καλλιεργητών σε ολόκληρη την Ελλάδα. Έχει επίσης 12 τοπικές εθελοντικές ομάδες σε διάφορες γεωγραφικές περιοχές. Κάθε χρόνο το Πελίτι εκδίδει βιβλίο με τίτλο «Κατά Τόπους Αγροκτήματα» που μαζί με ενδιαφέροντα άρθρα, περιλαμβάνει ανά περιοχή και ανά είδος τα ονόματα των 222 καλλιεργητών που προσφέρουν δωρεάν σπόρους σε όποιον θέλει να καλλιεργήσει. Εκδίδονται επίσης εγχειρίδια για την παραγωγή και συντήρηση σπόρων και καλλιεργητικά βιβλία με καινοτόμες ήπιες τεχνικέςαγρο-οικολογίας.
Οι σπόροι που προσφέρονται από τους καλλιεργητές του δικτύου του Πελίτι, διανέμονται δωρεάν είτε μέσω του Πελίτι ή κατευθείαν από τους καλλιεργητές. Φέτος την άνοιξη στη μεγάλη γιορτή στο Παρανέστι με 4.000 επισκέπτες διανεμήθηκαν 30.000 φακελάκια με σπόρους, επίσης φέτος το Πελίτι ανταποκρίθηκε σε 2.700 ταχυδρομικές αιτήσεις για σπόρους. Οι 12 τοπικές ομάδες του Πελίτι οργανώνουν κάθε χρόνο τοπικές γιορτές φύτευσης σπόρων και διανομής μικρών φυντανιών. Οργανώνουν επίσης εκπαιδευτικές συζητήσεις για την εκ νέου απόκτηση της γνώσης και συνεργάζονται στενά με τα σχολεία της περιοχής τους.Hφιλοσοφία του Πελίτι το προσανατολίζει κυρίως προς δράσεις θετικέςκαι όχι δράσεις καταγγελίας. « Μην στενοχωριέσαι για το σκοτάδι, άναψε ένα φως» είναι η φράση που αναγράφεται στην αρχική σελίδα του www.peliti.gr.
Τα κοινωνικά κινήματα όπως το Πελίτι, το Αρχιπέλαγος, ο Αιγίλωψ και οι Δρυάδες στην Ελλάδα η Κιβωτός του Νώε στην Αυστρία, το Κοκοπελί στη Γαλλία το SeedySunday στην Αγγλία το ReddeSemillas στην Ισπανία το Saatgutkampagne στη Γερμανία, το ProSpecieRara στην Ελβετία κλπ. προσπαθούν να «αναστήσουν» τις ποικιλίες που έχουν πάρει το δρόμο της εξαφάνισης. Παίρνουν το δώρο του σπόρου μαζί με τη γνώση από τα χέρια των ηλικιωμένων καλλιεργητών και το διαδίδουν σε νεώτερες γενιές. “ Από γενιά σε γενιά» είναι το χαρακτηριστικό μήνυμα του Πελίτι.
Ποικιλίες που Επανέρχονται
Στην εποχή μας το αρχαίο «μονόκοκκο» σιτάρι που έχει βρεθεί σε ανασκαφές που χρονολογούνται από την 7η χιλιετία π.Χ. είχε σχεδόν εξαφανισθεί αλλά χάρη στις προσπάθειες επιστημονικών φορέων, αγροτών και οργανώσεων όπως το Πελίτι, επανήλθε πρόσφατα στην καλλιέργεια και την ελληνική αγορά. Οι ποικιλίες μονόκοκκου έχουν μειωμένη γλουτένη σε σχέση με τις σημερινές μοντέρνες ποικιλίες σταριού γι αυτό η ζήτηση αυξάνεται και δημιουργείται σιγά σιγά μια εξειδικευμένη αγορά για αυτούς που είτε έχουν προβλήματα υγείας με τη γλουτένη ή που δεν την επιλέγουν.
Παραδείγματα από Ποικιλίες που θα μπορούσαν άμεσα να επανέλθουν
Το λινάρι. Στο δίκτυο του Πελίτι εξακολουθεί να καλλιεργείται ενώ από την αγορά έχει χαθεί. Από το λινάρι παλιότερα έφτιαχναν τα λινά υφάσματα. Στην εποχή μας μεγάλη αξία έχει ο λιναρόσπορος που τον βρίσκουμε στο εμπόριο ως εισαγόμενος σε όλα τα βιολογικά μαγαζιά λόγω των ευεργετικών ελαίων τύπου Ω που περιέχει. Η τοπική παραγωγή του λιναρόσπορου θα μπορούσε να καλύψει αυτήν την ήδη έτοιμη εξειδικευμένη αγορά
Η ρόβη. Κτηνοτροφικό φυτό που χάνεται. Στο δίκτυο του Πελίτι καλλιεργείται.Κατάλληλη επιχειρηματική ευκαιρία για την αγορά εκείνη που αποτελείται από κτηνοτρόφους που δεν επιθυμούν να χρησιμοποιούν την εισαγόμενη ζωοτροφή- η οποία κατά συντριπτική πλειοψηφία προέρχεται από γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς. Υπάρχει έτοιμη αγορά λόγω του κινήματος των καταναλωτών ενάντια στην είσοδο των Γ. Τ. Ο. στη διατροφική μας αλυσίδα.
Σύντομο σπορο-ιστορικό
Αρχικά οι σπόροι παράγονταν αποκλειστικά από αγρότες «εξημερώνοντας» και βελτιώνοντας τα διάφορα άγρια είδη και δημιουργώντας τα σημερινά καλλιεργούμενα τρόφιμα όπως το σιτάρι, το καλαμπόκι το ρύζι κλπ. Αργότερα, μέρος της γενετικής βελτίωσης πέρασε στα χέρια δημόσιων ερευνητικών Ινστιτούτων που επίσης έκαναν εξαιρετική δουλειά προσφέροντας με τη σειρά τους στην κοινωνία σημαντικές ποικιλίες αγροτικών φυτών. Τις τελευταίες όμως δεκαετίες, οι δημόσιοι βελτιωτές δεν χρηματοδοτούνται επαρκώς και αυξήθηκε σε μεγάλο βαθμό το μερίδιο της ιδιωτικής βιομηχανίας σποροπαραγωγής.
Σπόροι της Βιομηχανίας
Οι σπόροι της ιδιωτικής βιομηχανίας σποροπαραγωγήςκαλύπτονται από πνευματικά δικαιώματα (ή πατέντες στην περίπτωση των γενετικά τροποποιημένων – Γ. Τ. Ο. ). Τα υβρίδια F1 των σπόρων της βιομηχανίας διασπώνται στην δεύτερη γενιά και έτσι ο σπόρος που ενδεχόμενα να κρατήσει ο αγρότης, δεν αναπαράγεται σωστά. Επομένως , είτε για νομικούς ή για πρακτικούς λόγους ο αγρότης δεν μπορεί να κρατήσει σπόρο για την επόμενη χρονιά δηλαδή πρέπει να τον αγοράσει ξανά από τις εταιρίες.
Οι σπόροι αυτοί έχουν μεγάλη παραγωγικότητα αλλά είναι ταυτόχρονα και ευπαθείς και απαιτούν σημαντικές εισροές από λιπάσματα και παρασιτοκτόνα. Επομένως εντείνουν την εξάρτηση του αγρότη σε εισροές και σε αγορά νέου σπόρου κάθε χρόνο. Είναι κατάλληλοι για την εντατική γεωργία. Η δημιουργία τους βασίζεται στους παλιούς σπόρους και στα άγρια είδη αλλά η νομοθεσία επιτρέπει στις εταιρίες να μην αποκαλύπτουν τις πηγές που χρησιμοποίησαν κι έτσι δεν γνωρίζουμε με ακρίβεια τι περιέχει ο νέος σπόρος ούτε γνωρίζουμε τη διαδικασία με την οποίαν έγινε η «βελτίωση» του δηλαδή αν χρησιμοποιήθηκε ακτινοβολία, χημική επεξεργασία ή άλλη μέθοδος.
Τις τελευταίες δεκαετίες η βιομηχανία σποροπαραγωγής χαρακτηρίζεται από πολύ μεγάλη συγκέντρωση δύναμης. Οι μεγάλες εταιρίες συνεχώς εξαγοράζουν τις μικρές και τις μεσαίες με αποτέλεσμα, δέκα μόνον πολυεθνικές να ελέγχουν το 73% της παγκόσμιας εμπορικής διακίνησης σπόρων. Οι περισσότερες, είναι εταιρίες παραγωγής αγροχημικών ουσιών. Μέσω της εμπορίας σπόρων προωθούν κυρίως τα χημικά τους προϊόντα από τα οποία κερδίζουν πολύ περισσότερα χρήματα σε σχέση με τους σπόρους. Η δύναμη που έχει αποκτήσει η βιομηχανία σποροπαραγωγής επηρεάζει και το μοντέλο της γεωργίας που η κοινωνία επιλέγει για το μέλλον της (εντατική χημική ή ήπια πολύ-λειτουργική), αλλά και τα κριτήρια της γενετικής βελτίωσης (το είδος των ποικιλιών που τρώμε).
Επειδή μέχρι σήμερα τα κριτήρια για παραγωγή υβριδίων εστιάζουν στην παραγωγικότητα και όχι στην ποιότητα (περιεκτικότητα θρεπτικών στοιχείων) είναι σαφές ότι έχει επέλθει μια διαφοροποίηση στην σύγχρονη διατροφή. Αυτό μας είπε η Δρ. Βαντάνα Σίβα που επισκέφθηκε το Πελίτι στη φετινή διεθνή συνάντηση που έγινε στο Παρανέστι από 12-14 Μαίου με συμμετοχή από 13 χώρες. Η Δρ. Σίβα ανέφερε ότι η σημερινή εντατική γεωργία που χρησιμοποιεί τους βιομηχανικούς σπόρους παράγει ποσότητες «άδειας μάζας» με μειωμένα θρεπτικά συστατικά και πρόσθεσε ότι γι αυτό το λόγο χρειαζόμαστε σήμερα τα συμπληρώματα διατροφής. Αναρωτηθήκαμε αν υπάρχουν επιστημονικές μελέτες που συγκρίνουν τη θρεπτική αξία βιομηχανικών και παραδοσιακών ποικιλιών και καταφέραμε να εντοπίσουμε τρεις (εκτός Ελλάδας) οι οποίες συμφωνούν ότι οι παραδοσιακές ποικιλίες έχουν μεγαλύτερη θρεπτική αξία από τις σύγχρονες βιομηχανικές. Θα ήταν ευχής έργον να εστιάσουν τα πανεπιστήμια μας σε σχετικές μελέτες.
Η Δύναμη της Ιδιωτικής Βιομηχανίας Σποροπαραγωγής αντανακλάται στη νομοθεσία
Όλοι οι σπόροι στην ΕΕ, για να κυκλοφορήσουν στο εμπόριο πρέπει να εγγραφούν σε επίσημο κατάλογο. Η εγγραφή απαιτεί Ομοιομορφία και Σταθερότητα, χαρακτηριστικά που αντιστοιχούν στη φύση των σπόρων της βιομηχανίας λόγω της πολύ στενής γενετικής τους βάσης.
Αντίθετα οι σπόροι των Αγροτών με πολύ ευρεία γενετική βάση και προσαρμοστικότητα,δεν είναι σταθεροί. Ο νομοθέτης θεώρησε αυτήν την ιδιότητα αρνητική και μέσω του καταλόγου, εξόρισε τους παραδοσιακούς σπόρους από την αγορά αφήνοντας βέβαια κάποια παράθυρα και παρεκκλίσεις, που δεν διευκολύνουν τον μικρο-μεσαίο αγρότη. Επιπλέον, η προϋπόθεση εγγραφής στον κατάλογο, έχει κόστος και γραφειοκρατικές διαδικασίες, που εύκολα μπορεί να αντιμετωπίσει μια μεγάλη εταιρία αλλά είναι δυσβάστακτες για τον αγρότη.
Oι Παραδοσιακές Ποικιλίες
Υπάρχουν παραδοσιακές ποικιλίες με μεγάλη παραγωγή και καλά χαρακτηριστικά για εμπορική χρήση. Υπάρχουν και άλλες με μικρότερη απόδοση από τις βελτιωμένες . Είναι όλες κατάλληλες για το πολύ-λειτουργικό μοντέλο γεωργίας του μικρού και μεσαίου αγρότη, για μια μορφή ήπιας γεωργίας που δεν είναι εντατική.Σήμερα με την κρίση οι νέοι άνδρες και γυναίκες που επιθυμούν να δοκιμάσουν την τύχη τους στη γεωργία θα έπρεπε να έχουν ανοικτές όλες τις επιλογές για τη μορφή γεωργίας και τους σπόρους που θα επιλέξουν.Ο παραδοσιακός σπόρος είναι ελεύθερος για αναπαραγωγή και έχει μικρές απαιτήσεις για λιπάσματα και φυτοπροστασία , επομένως δεν απαιτεί μεγάλες χρηματικές εισροές, και έτσι αποκτά μεγάλη σημασία σε περιόδους οικονομικής κρίσης.
Οι παραδοσιακές ποικιλίες που χάνονται είναι (μαζί με άλλα ημιάγρια είδη) οι γονείς των μοντέρνων ποικιλιών, αποτελούν δηλαδή τη βάση, όχι μόνον της παλιάς αλλά και της καινούριας διατροφής μας. Οι παραδοσιακές ποικιλίες πρέπει να καλλιεργούνται, αλλιώς θα επιστρέψουν στην ημιάγρια και άγρια κατάσταση.
Υπάρχει βέβαια στην Ελλάδα η κρατική τράπεζα γενετικού υλικού Θεσ/νίκης και τα κινήματα πολιτών δημιουργούν τράπεζες σπόρων, πχ. το Πελίτι έχει δημιουργήσει μια τράπεζα με 2000 είδη. Οι τράπεζες είναι μεν πολύτιμες αλλά δεν αρκούν. Ακόμα και μέσα στις τράπεζες, οι ποικιλίες πρέπει να αναπαράγονται σε τακτά χρονικά διαστήματα.
Η απώλεια παραδοσιακών ποικιλιών σημαίνει απώλεια ενός πολιτιστικού και οικονομικού δημόσιου αγαθού που αποτελεί εγγύηση για μελλοντική διατροφική επάρκεια και ανεξαρτησία. Η απώλεια των παραδοσιακών σπόρων σημαίνει συντριπτική μείωση της αγροτικής βιοποικιλότητας. Ας μην ξεχνάμε ότι σε ένα μεταβαλλόμενο περιβάλλον, η βιοποικιλότητα είναι η συνέχεια της ζωής.
http://www.peliti.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=290%3Asibolo&catid=44%3Aaiginas&Itemid=45
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου